Het aantal ongelovigen in de wereld stijgt behoorlijk en toch blijven we ons bijna allemaal gedragen alsof we een onsterfelijke ziel hebben. Ik, mij, mijn positie, mijn belang, mijn gevoelens... mijn pijn, mijn leed. Al deze gedachten kunnen terecht zijn maar ze maken onze geest kleiner. Belangrijker dan dat, ze leiden ons tegen de wind in. Daar sta je dan, een rechtopstaand pratend zoogdier, ongeveer twee meter lang, tegenover de beukende wind van een hele wereld. Is het raar dat ons leven soms zo moeilijk aanvoelt?
Het kan veel makkelijker. We kunnen de lessen die we eigenlijk allemaal al hebben geleerd in ons op nemen en er naar leven. Laten we beginnen met de twee grote klassieke teleurstellingen nog eens te bekijken.
De Aarde is niet het centrum van het alles.
Lange tijd hebben mensen gedacht dat de Aarde het centrum is van alles. Dat was ook niet eens zo gek. We zien de zon en de maan opkomen en weer ondergaan, we zien 's nachts sterren om ons heen draaien. Er waren wel wat rare uitzonderingen, zoals de vijf heldere sterren die niet in een boog bewegen maar extra bewegingen uitvoeren en af en toe zelfs een lus maken. Deze 'planetes' - Grieks voor zwevers - waren een raadsel maar het grondidee was goed.
Pas toen de eerste kijker werd uitgevonden, viel het doek voor de speciale positie van onze planeet. Jupiter bleek manen te hebben en die draaiden niet om de Aarde heen. 'Ja tuurlijk,' denkt de moderne lezer, maar dit was wereldschokkend. Het hek was van de dam. De Aarde was geen centrum meer van absoluut alles.
Enig briljant rekenwerk later bleek dat de zon in het midden zetten veel beter werkte. Die rare zwerftochten van de planeten waren meteen verklaard. Een tijdlang is nog volgehouden dat dit alleen maar wiskunde was en niet 'echt' zo maar het was gebeurd. De eerste grote teleurstelling: de Aarde heeft geen bevoorrechte positie in het zonnestelsel.
Inmiddels weten we dat de zon maar een gewone doorsnee-ster is de Melkweg en dat zelfs dit stelsel er maar één is uit vele miljarden. Op een kaart van het zichtbare universum is onze eigen Melkweg maar haar 100 tot 400 miljard sterren nog niet eens één pixel.
We zijn niet de kroon van de schepping.
In het evolutie-debat wordt vaak vergeten dat de beroemde bedenker Charles Darwin gelovig was. Dit gold zeker voor co-bedenker Alfred Russel Wallace. Het belangrijkste wat de theorie nodig had om geloofwaardig te zijn was verschrikkelijk veel tijd. Geen zesduizend of tienduizend jaar maar honderden miljoenen jaren op z'n minst. De eerste geologen die dit aannemelijk maakten waren zeker gelovigen. Het is makkelijk om nu te zeggen vanuit de 21e eeuw maar dit was weer een gigantische teleurstelling.
Tot dan toe was er nauwelijks een reden om aan te nemen dat het scheppingsverhaal uit de eerste twee hoofdstukken van het bijbelboek Genesis niet precies zo was gebeurd. Zelfs als je toegaf dat dieren en planten in geneste hiërarchieën verwant waren aan elkaar dan nog kon de mens een aparte schepping zijn. In elk geval waren wij de kroon op de schepping! We gaven onszelf zelfs een aparte naam, Homo, om niet bij de familie Pan met de andere chimpansees te horen.
Helaas. Verdere ontdekkingen legden genadeloos vast wat de werkelijkheid al die tijd al was. Andere mensensoorten, tussenvormen, genetische bewijzen en zo voort. We leerden dat evolutie geen doel heeft en dus ook geen einddoel, geen kroon. We leerden begrijpen dat alle nu levende wezens precies even ver zijn geëvolueerd: tot nu. Wederom stortten we van een voetstuk: de mens is een dier zoals de andere dieren.
We hebben niet altijd gelijk.
Vanuit de ruimte zijn we tot op Aarde gekomen en we volgen het spoor van teleurstellingen verder naar binnen toe. Tot in onze geest. We kunnen zelfs als dier onder de dieren een aparte status bedenken voor onszelf... omdat we dat kunnen. Wij denken. Andere dieren niet, althans niet dat we het ontdekt hebben. Hoe goed is dat?! Nou, dat valt mee. Wij leiden als soort aan een behoorlijke zelfoverschatting.
Allemaal maken we een plaatje in ons hoofd van de werkelijkheid. We kunnen ook niet anders want we moeten het doen met wat onze zintuigen ons aanleveren. (Wie hier op door wil gaan: Cartesiaans theater.) Aan de hand van dat plaatje maken we meningen en die meningen verdedigen we vervolgens. Waarom? Als iemand het met ons oneens is, worden we nog niet zelf aangevallen. Voor veel mensen voelt het zo maar het is niet waar. Het is een grote teleurstelling voor velen als we moeten toegeven dat we er soms of vaak naast zitten. We hadden een verkeerd beeld van de werkelijkheid.
Goedbedoelende zielen die graag vrede in de tent hebben willen nog wel eens zeggen dat iedereen z'n eigen waarheid heeft. Dat is niet waar. Iedereen heeft z'n eigen beeld van de werkelijkheid en moet het daarmee doen. Het is in een rustig gesprek makkelijk om toe te geven maar leven we er ook naar? Raak ik straks toch weer geïrriteerd als iemand me tegenspreekt?
Ons geheugen is niet betrouwbaar.
Zelfs als we beperkte zintuigen hebben en niet alles kunnen volgen dan kunnen we toch vertrouwen op ons geheugen? Helaas, ook dat is niet zo. Er is genoeg fascinerend onderzoek naar gedaan in de afgelopen decennia. Gek genoeg gedragen we ons nog wel alsof we op ons geheugen kunnen vertrouwen. De politie verhoort nog steeds gedachten en hoort getuigen.
Onze emoties kleuren en herschikken onze herinneringen. Voor een mooi, en nogal plat, voorbeeld kun je een willekeurige aflevering van de Rijdende Rechter bekijken. Als je het een keer doorhebt dan blijf je het zien: mensen met totaal verschillende herinneringen aan een incident dat ze toch bijgebleven zou moeten zijn. Het werkt niet op die manier. We maken verhalen in ons hoofd en tot op zekere hoogte bepaalt dit wat we ons later herinneren.
Zelfs de exacte manier waarop vragen gesteld worden kan onze herinnering beïnvloeden. Dat brengt ons weer terug bij de politie. Verhoormethoden moeten uiterst zorgvuldig gevolgd worden en dan nog lukt het niet altijd om de waarheid exact boven te halen.
Gelukkig is ons geheugen voor het dagelijks leven best betrouwbaar en komen we er een heel eind mee. Beperkt is het wel en het is goed om dat te onthouden.
We hebben geen controle.
Frustratie is de prijs die we betalen voor onrealistische verwachtingen. (Eigenlijk de enige zin uit m'n eigen boek die steeds weer bij me op komt.) De teleurstelling van controle is er een die steeds weer terug komt, elke dag opnieuw. Dingen gaan 'verkeerd'. Het loopt niet 'zoals het moet'. In beide zinnen klinkt verrassing door dat ieders anders liep dan we verwacht hadden.
Dit is een typisch menselijk idee en een hele schadelijke: de illusie van controle. Natuurlijk hebben we controle over ons leven op een bepaalde manier. We kunnen best invloed uitoefenen op hoe onze dag loopt en ook de verdere loop van ons leven beïnvloeden. Invloed hebben is alleen wel iets anders dan controle hebben.
Als je een opleiding volgt en je doet je best en je wordt ernstig ziek... dan gaat er niks verkeerd. Mensen worden ziek, dat is nu eenmaal zo. Je had alleen gedacht dat alleen omdat je hard zwoegde en colleges liep het vervolg zou zijn zoals jij in je hoofd had.
Als je een kind opvoed met alle liefde en zorg en werk dat daarbij komt kijken en ondanks alles gaat het slecht op school... dan is dat geen fout in het universum. Natuurlijk wil je het beste voor je kind maar je wil alleen levert geen controle op. Misschien is een andere school of loopbaan een beter idee als je je kind gelukkig wil zien worden.
Dit is een van de diepste en meest harde teleurstellingen die er zijn voor een mens. Menigeen komt er tijdens dit leven helemaal niet aan toe om dit te verwerken. De illusie van controle grijpt ons steeds weer bij de keel, elke dag, bijna elk uur soms raken we teleurgesteld, gefrustreerd, verbijsterd.. over heel veel kleine dingetjes en soms over hele grote dingen.
Als je straks te horen krijgt dat een familielid ziek is of dat de burgemeester is afgetreden, kun je dan zeggen 'ja, dat verwachtte ik al'? Het is verstandig om het onverwachte te verwachten en frustrerend om te verwachten dat alles maar mooi in het rechte spoor blijft.
Het gaat niet om ons zelf.
Ik keer al denkend terug naar ons hardnekkige neiging om onszelf in het midden te plaatsen. We kennen de plaats van de Aarde en die van de zon, we kennen de basis van de evolutietheorie, we weten heus wel dat ons geheugen niet altijd betrouwbaar is.... dat alles weten en toch gedragen we ons alsof het het centrum van alles zijn. Ik, mij, mijn ideeën, mijn verwachtingen, mijn gevoelens...
Daar gaat het niet om. De onvolprezen Terry Pratchett zag het heel scherp en stelde dat we ons eigenlijk geen Homo Sapiens (wijze mens) maar Pan Narrans (verhalende chimpanzee) zouden moeten noemen. Hoewel we zelf verslingerd zijn aan verhalen en alles begrijpen in de vorm van verhalen, leven we in een universum dat loopt op natuurwetten. Onze wil en onze verlangens zijn er maar heel beperkt van invloed op. Denken dat het heelal zich vouwt om onze wensen (zoals in The Secret) is onzin.
Volwassen Rede kijkt neutraal de wereld in en zoekt naar wat waar is in plaats van de werkelijk onze wil op te leggen. Een volwassen mens hoeft niet tegen de wind van de hele wereld in te ploegen als zij zich niet verzet tegen de realiteit en de teleurstellingen weet te verwerken. Een volwassen mens raakt veel minder gefrustreerd en teleurgesteld door het leven van alle dag en door de grotere dingen die op ons pad komen. Dat is ten diepste wat ik bedoel met 'geluk en succes kun je leren'.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten