Waarheid en werkelijkheid. Vijf vuistregels

Bijna niks werkt zo verwarrend en is zo irritant als een andere mening. We doen alsof maar iemand anders die echt verkeerde dingen zegt, dat doet echt iets met ons. Wat is hieraan te doen? Is er een betere manier van kijken naar de waarheid?

Er zijn twee reacties die veel voorkomen. Eén is de schampere: ja, dat is jouw waarheid. Mensen zeggen ook vaak dat iedereen z'n eigen waarheid heeft. Is dat wel zo? Het roept de vraag op waarom we eigenlijk een woord 'waarheid' hebben. De tweede reactie is juist de felle: dat is niet waar! Dan moet je het zelf maar wel bij het juiste eind hebben. Het roept de vraag op of we ons wel terecht opwinden.

Een paar dagen geleden had ik een stevige discussie met iemand over wat precies medische shock is en wat niet. (Voor de mierenneukers: ik vind de wiki-pagina ook onvolledig.) Een andere kennis trok pas fel van leer tegen me over de grote bedrijven die iedereen bedriegen en alles beheersen. Nou zegt hij dat denk ik tegen iedereen maar mijn voorzichtige nuancering werd niet gewaardeerd. Wat is nou terecht? Wanneer is het de moeite waard? Hebben we zelf eigenlijk gelijk?

Mijn expertise ligt op het vlak van meningsvorming en menselijke vooroordelen. Ik ga niet uit de doeken doen wat shock exact is noch wat voor complotten er eventueel zijn in het bedrijfsleven. Daar heb ik niet genoeg verstand van. In plaats daarvan wil ik praten over hoe we omgaan met concepten als 'waarheid' en 'werkelijkheid'. Een heldere blik hierop verheldert al zoveel dat ons praten met andere mensen veel meer ontspannen wordt, In plaats van alleen maar stress krijgen we mogelijkheden om iets te leren of onze blik te verbreden.

Met wie ga je in discussie?

Iets wat extreem goed kalmerend werkt is de volgende vuistregel: Ga nooit in discussie met mensen, alleen met beweringen. Dingen zijn niet waar omdat jij of een ander ze zeggen. Je zegt ze hooguit omdat (je denkt dat) ze waar zijn. Heel veel mensen voelen zich in zichzelf aangevallen als een ander zegt: dat is niet waar, het klopt niet wat je zegt. Je geeft ze geen klap in hun gezicht maar ze reageren eigenlijk wel zo. Dat is heel begrijpelijk en menselijk maar onhandig is het wel. Merk je het bij jezelf? Sta er heel even bij stil. Achteraf kan ook, hoewel het handiger is als je het meteen doorhebt. Je bent dan kalmer en presteert beter.

Uitspraken kloppen meer of minder, soms helemaal of juist helemaal niet. Het klinkt hard maar wie ze uitspreekt maakt totaal niet uit. Hoe jij je erbij voelt is misschien interessant maar niet voor of het klopt of niet. Bekijk een uitspraak waar je een naar of juist een fijn gevoel bij hebt daarom extra voorzichtig. Bedenk dat jouw wezen er niet bij betrokken is: of je bewering nou klopt of niet, jij wordt er niet beter of slechter van als mens.

Waarheid is algemeen

Woorden zijn etiketten. Ze betekenen iets. Als we vervolgens afspreken dat iedereen zelf mag bepalen wat waarheid is of dat waarheid 'een sociaal construct' is (en dus maar afhangt van je maatschappelijke omgeving) dan betekent het in feite niks. Als voorbeeld: hoe weet je dan of het waar is dat waarheid een sociaal construct is? Waar kun je nog wel op bouwen?

We hebben een handig woord om te wijzen op dat wat algemeen geldig is. Laten we dit dan ook hiervoor gebruiken. Dat we lang niet altijd weten wat precies waar is en wat niet (en in hoeverre) maakt op zich niks uit. Dan is een bepaalde vraag maar lastig of ingewikkeld. Het enkele feit dat wij iets niet weten maak niet zoveel uit. Er is zoveel dat we niet weten.

Een bijkomend voordeel van deze visie is dat het weer ons innerlijk, ons wezen als mens, loskoppelt van visies en meningen. Het is een intens nederige houding die zich kenmerkt door 'niet ik maar de werkelijkheid'. Dit is het punt waarop mindfulness en volwassen ratio elkaar raken. We zoeken naar de waarheid, naar een zo goed mogelijk beeld van de werkelijkheid en weten dat dit het enige is wat we kunnen. We nemen daar ook genoegen mee. Tegelijk is het een geruststellende manier van kijken. Als niet elke keer dat we er blijkbaar naast zitten, of ongelijk geven, we ons aangetast en aangevallen voelen, dan halen we ruimer adem en ontspannen. Juist dan nemen we zuiverder waar.

Absolute uitspraken zijn niet handig.

Elke Star Wars-fan kan het nazeggen: 'Only a Sith deals in absolutes.'


Voor de goede orde: de Sith zijn de slechteriken in deze film-serie. Er valt over de filosofie en de ethiek van de Jedi genoeg te zeggen maar dat in absolute termen denken niet slim is klopt als een zwerende vinger.

Iets zeggen dat absoluut en totaal waar is blijkt verrassend moeilijk te zijn. Probeer het maar. De Aarde is een bol? Tja, eigenlijk wel maar toch net niet. Toch maakt het maar weinig uit. Voor veel doeleinden is het goed genoeg. We hebben als het even ergens over gaat eigenlijk nooit volledige informatie ergens over. Zeker in onze complexe maatschappij is het dus heel moeilijk om een absoluut zekere uitspraak te doen.

Waarom zouden we dit echter willen? Is zeker weten echt hetzelfde als 100,0% zekerheid? Mag er totaal geen twijfel zelfs maar mogelijk zijn? Zo werkt het dagelijks leven niet en dat hoeft ook niet. In plaats daarvan is het veel handiger om te denken in zekerheid. Je beweert iets en bent voor de helft zeker, of voor driekwart. Of je hoort iets en weet eigenlijk als 95% zeker dat het niet kan kloppen. Nieuwe bewijzen verschuiven je zekerheid dan hooguit.

Als 100% halen niet (altijd) lukt hoe kun je dan toch ware uitspraken doen? Nou, door dingen te beweren die 'waar genoeg' zijn. Laten we onszelf verlossen van nutteloos gefilosofeer en afspreken dat 'waar' voortaan hetzelfde betekent als 'waar genoeg'. Mag je dit helemaal zelf bepalen? In wezen wel. Aangezien waarheid echter algemeen is kunnen we beter kiezen voor een definitie als 'boven elke redelijke twijfel verheven'.

Dit heet Bayesiaans denken (naar het theorema van Bayes) waarover ik binnenkort een keer meer schrijf. Allerlei maatschappelijke raadsels zijn er mee te vereenvoudigen, vooral als de vraag in cijfers kan worden uitgedrukt.

Framing, laat je niet om te tuin leiden

Iedereen kijkt met z'n eigen ideeën naar de wereld en pakt er een stuk uit om mee te werken. Het is simpel te begrijpen dat we geen totaalbeeld hebben van de complete werkelijkheid en niemand zal het op dit punt met me eens zijn. Toch doen we alsof als we in discussie gaan. We herhalen onze argumenten en verwachten dat de ander ons gelijk geeft.

Wat er vaak gebeurt is dat de één een heel ander beeld heeft dan de ander en zo beide mensen langs elkaar heen praten. Het vraagstuk over hoe om te gaan met vluchtelingen in Nederland is hier een mooi en nogal explosief voorbeeld van:

- Wie praat over wat het kost, vindt alleen argumenten om zo weinig mogelijk mensen toe te laten.
- Wie praat over het leed dat vluchtelingen hebben ondergaan, vindt alleen argumenten om vooral mensen toe te laten.

Ik heb hierboven steeds neutraal 'mensen toelaten' gezegd. Als je tegenstanders hoort dan zullen ze echter vooral 'profiteurs' of 'gelukszoekers' zeggen. Voorstanders zullen veel eerder over 'vluchtelingen', 'ontheemden' of 'slachtoffers' praten. Deze woorden duwen het verhaal heel duidelijk een bepaalde richting uit door zonder het te ondersteunen alleen bepaalde aspecten naar voren te halen. Dit heet framing en je doet er goed aan hier beducht voor te zijn.

Een paar weken geleden heb ik intensief gewerkt voor (vooral Syrische) vluchtelingen vanuit het Rode Kruis. Het zijn heus niet allemaal profiteurs en ze zijn ook niet alleen maar zielig. Laat je niet inpakken door iemand die een gesprek probeert te framen en werk juist aan een zo volledig mogelijk beeld.

Er zijn uitzonderingen maar de werkelijkheid is bijna altijd complex. Als je dan een mening wilt vormen, doe het goed. Je bent compleet vrij om gewoon geen mening te hebben als je ergens geen verstand van hebt. Dat is geen schande maar juist bevrijdend en ontspannend.

Weg met de waarheid

In het vorige stukje kwamen we er al op: ons beeld van de werkelijkheid. Dat iedereen z'n eigen waarheid heeft klopt niet. Waarheid is onafhankelijk van ons. In plaats daarvan is het zuiverder en helderder om te zeggen: iedereen heeft een eigen beeld van de werkelijkheid. Ik spreek zelf veel liever over of iets klopt of niet dan of het waar is of niet. Natuurlijk is er het laaghangend fruit: dat mijn naam Maarten is, is waar. Het is ook waar dat ons staatshoofd Willem-Alexander heet. Om die simpele kwesties ging het echter niet. Daar komen we zo ook wel uit.

Het woord waarheid is een label dat gaat over uitspraken. Als uitspraken kloppen dan zijn ze waar, of tenminste zo ongeveer. De moeten echter niet de kaart en het terrein door elkaar halen. Terwijl wij praten over waarheid is het enige wat echt bestaat de werkelijkheid. Wij kunnen er uitspraken over doen en proberen zo goed mogelijk bij die werkelijkheid aan te sluiten. Dat is het wel. Al onze discussies over wat 'waarheid' nou precies is raken in feite kant noch wal: dat is uiteindelijk niet waar het over gaat!

Soms hoor je mensen - vooral orthodoxe gelovigen en filosofie-enthousiasten - praten over 'absolute waarheid'. Dit willen ze vaak graag kennen en als dat niet lukt dan willen ze toch weten dat het 'ergens' bestaat, desnoods buiten bereik van ons beperkte menselijke brein. Maar wat is dit voor concept? Waar raakt het de werkelijkheid?

Philip K. Dick schreef in 1978 al, in zijn boek How to Build a Universe that doesn't Fall apart Two Days Later, iets heel wijs over de werkelijkheid: "Reality is that which, if you stop believing in it, doesn't go away."



Laat je natuurlijke neiging tot gelijk krijgen los en word een tolk van de werkelijkheid. Dit lost eigenlijk alles op. Je kunt nog steeds je interesses najagen, wordt daar zelfs in gestimuleerd. Je leeft meer ontspannen en bent minder kwetsbaar voor meningsverschillen. Juist daardoor neem je helderder waar. Elk moment van bewust hierbij stil staan is winst. Elke keer dat je opmerkt dat je

De vuistregels nog eens op een rij

- Ga nooit in discussie met mensen, alleen met beweringen.
- Waarheid is algemeen.
- Absolute uitspraken zijn niet handig.
- Laat je niet misleiden door framing.
- Vergeet de waarheid en verbeter je werkelijkheidsbeeld.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten